De Kennisgroep Leven Lang Leren en aardgasvrije wijken als veranderkundig thema
Aardgasvrije wijken als proeftuin
Bij mij om de hoek ligt één van de 27 proeftuinen van het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW). Daar zijn nu ongeveer 100 woningen ‘van het gas af’ en aangesloten op stadsverwarming. Bij ruim 1000 woningen moet dat nog gebeuren. Afgelopen zomer werd het project hier stilgelegd, want de kosten (grotendeels gefinancierd door het Rijk) bleken hoger dan begroot en het tempo van de verschillende participanten in het gecompliceerde proces bleek ongelijk te zijn. De riolering zou bijvoorbeeld tegelijkertijd worden vervangen en dat verliep sneller dan de overgang naar de stadsverwarming. Na veel overleg en een besluit van de gemeenteraad kan het project nu weer verder.
Leren in de praktijk
PAW is een complex transitieproces, waarbij leren voor alle betrokkenen (‘stakeholders’) essentieel is, maar waar voldoende inzicht in systeem- en complexiteitstheorieën ontbreekt. Bovendien wordt, zo blijkt ook uit ander onderzoek, de positie van burgers bij de warmtetransitie als ‘gelijkwaardige’ participanten met de mond beleden, maar hun positie is in feite ongelijkwaardig.
Landelijk onderzoek
Er lopen allerlei landelijke onderzoeken over het PAW, opdat de betrokkenen van elkaar leren: woningcorporaties, energieleveranciers, huurdersverenigingen, buurtcollectieven, aannemers, gemeenten, provincies, het Rijk enz. Verantwoordelijk voor het PAW zijn de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en van Economische Zaken en Klimaat (EZK).
Eén van de recente rapporten is: “Warmtetransitie in de praktijk, leren van ervaringen bij het aardgasvrij maken van wijken” van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), 90 pagina’s plus 5 pagina’s literatuur. Het is gebaseerd op 74 diepte-interviews met 61 mensen in tien PAW-proeftuinen en vier andere wijkinitiatieven voor energietransitie. De onderzoeksvraag was: “Hoe draagt de inrichting van PAW bij aan het lerend vermogen van de betrokken actoren in het kader van energietransitie in de bebouwde omgeving?” Met als definitie van “lerend vermogen”: “vermogen om leerervaringen op te doen en deze om te zetten in veranderingen en voorwaarden voor de versnelling van verduurzamen.” Een definitie van leren werd niet gegeven.
Conclusies en structurele knelpunten
Er wordt vooral geleerd ten aanzien van praktische onderwerpen zoals financiën en juridische zaken, maar niet over hoe de diverse betrokken actoren kunnen leren om te gaan met complexiteit in een dergelijk ingewikkeld veranderingstraject. Wel doet men ervaring op met samenwerken en de tijdsintensieve voorbereiding (soms zijn er per woning wel vijf gesprekken nodig om de bewoners over de streep te trekken). Er werd ontdekt dat het systematisch ophalen van lokale leerervaringen en doorvertalen naar het rijksniveau (‘verticaal leren’) nog ‘ingeregeld’ moet worden, dat lokale vrijwilligersinitiatieven sterk afhankelijk zijn van inzet van bewoners en van in- en externe deskundigheid, en dat de relevante wetten tegenstrijdig zijn. Er zijn ‘structurele knelpunten op systeemniveau’, zeggen de onderzoekers. Waar die niet opgelost zijn, zoeken de wijken omwegen, bijvoorbeeld voor aanvullende financiering. Als er te weinig medewerking is van bewoners of andere partners wordt ‘doorzettingsmacht’ door de gemeente overwogen. ‘De ruimte om te falen is klein, omdat gemeenten bewoners niet letterlijk in de kou willen laten zitten.’
Kortom: PAW is een complex transitieproces, waarbij leren voor alle betrokkenen (“stakeholders”) essentieel is, maar waar voldoende inzicht in systeem- en complexiteitstheorieën ontbreekt
Kennisgroep Leven Lang Leren
De Kennisgroep Leven lang leren (LLL), (eerder Educatiegroep genoemd) van de Kring Andragologie wil inzichten over leren in dergelijke processen van (begeleide) verandering verzamelen, analyseren, verder ontwikkelen en uitdragen. In het boek ‘Verduurzamen, een sociaal veranderkundig perspectief op de samenhang tussen natuur, mens en maatschappij’ spreekt Gerard Donkers van de cognitieve, de intrapersoonlijke en de maatschappelijke competenties van verduurzamen en gedragsverandering. Van dit boek, gepresenteerd tijdens het symposium ‘Verduurzamen in sociaal veranderkundig perspectief’ in november 2019, is recent een tweede, sterk herziene, druk verschenen onder een nieuwe titel: ‘Naar een leefbare aarde, verduurzamen vanuit veranderkundig perspectief’ (april 2021). Elders in deze Nieuwsbrief gaan we kort in op het boek.
1. Bestuderen en analyseren literatuur
De LLL-groep verdiept zich in het leren van die competenties. Hoe leren volwassenen? Dat kan in expliciete leertrajecten van formele educatie (leidend tot een certificaat), in non-formele educatie (waarbij de educatie op een bepaald doel is gericht maar niet leidt tot een certificaat) en informeel leren (zonder expliciet leerdoel, in alledaagse situaties op school, werk, thuis en ook bijvoorbeeld als vrijwilliger in de buurt).
We doen dit door bestudering van literatuur onder andere over leertheorieën, en vooral over leren door volwassenen. Met vragen als: hoe komen zij tot leren, waar liggen weerstanden, welke rol spelen emotionele gebeurtenissen bij motivatie tot leren, hoe leren zij in de praktijk (ervaringsleren), hoe leren ze om daarop te reflecteren en het geleerde vast te houden, hoe kan de ervaringskennis van (kwetsbare) bewoners tot zijn recht komen, wat leert men in welke context? We betrekken daar ook beleid(sonderzoek) bij.
Voor het signaleren en bestuderen van literatuur over leren van volwassenen ontwikkelen we een analysekader. Dat gaat onder meer over de relevantie, de inhoud en het hoe van educatieve activiteiten van en voor volwassenen, de wetenschappelijke onderbouwing ervan en de relevantie voor sociale veranderkunde. We doen dit in eerste instantie in een inner circle door korte samenvattingen te maken en later in een outer circle, waarvoor we leden van de Kring zullen uitnodigen en waar verder iedere geïnteresseerde aan kan deelnemen. De resultaten zullen we ook delen via EPALE (Elektronisch platform voor volwasseneneducatie in Europa), als een Nederlandse community daarvan.
2. Leergang onder de vlag van de Kennisgroep samen met Learn for Life
Onze tweede activiteit is een leergang “Naar een lokale agenda leven lang ontwikkelen” voor lokale beleidsambtenaren in het sociale domein. De leergang is ontwikkeld en wordt gecoördineerd door Jumbo Klercq en wordt uitgevoerd in samenwerking met Learn for Life (een Nederlandse netwerkorganisatie voor lokale, regionale en nationale organisaties in het brede veld van non-formele volwasseneducatie). De folder van de Leergang staat onder andere op www.andragologie.org. De eerste, gratis, module is in april gestart. Momenteel hebben zich dertien cursisten ingeschreven. De tweede en volgende modules, waarvoor moet worden betaald, komen naar verwachting vanaf september online, zo mogelijk in combinatie met fysieke bijeenkomsten. Inschrijving is nog mogelijk. Zie: www.andragologie.org
Leden van de Kennisgroep LLO
De Kennisgroep LLO bestaat uit:
- Margreeth Broens, andragologe, praktijkonderzoeker in volwasseneneducatie, natuur- en milieueducatie en buurt(huis)werk, bestuurslid van de Kring Andragologie en van Learn for Life.
- Jumbo Klercq heeft meer dan dertig jaar ervaring in de volwasseneneducatie, onder meer in het internaatsvormingswerk en is onder andere ambassadeur van EPALE.
- Yvonne van der Heijden, andragologe, was directeur bij een ROC, is nu regiomanager sociaal domein en bestuurslid Learn for Life.
- Dinie Goezinne, andragologe, was onder andere landelijk staffunctionaris samenlevingsopbouw bij Humanitas en later hoofd Vormings- en ontwikkelingswerk bij het ministerie van (nu) VWS, bestuurslid van de Kring andragologie.
- Mariola Gremmen was tot voor kort lid van de Kennisgroep maar heeft het te druk als onderwijskundige en psychologe, met haar werk als adviseur en praktijkonderzoeker bij Hogeschool Avans. Op afstand voorziet zij ons van informatie.
We willen onze groep graag uitbreiden met nog enkele (jonge) leden.
Ten slotte
We hopen non-formele educatie en informeel leren voor volwassenen meer op de kaart te zetten, aanvullend te zijn ten aanzien van de Platformgroep Theorieontwikkeling en de Werkgroep Verduurzamen van de Kring. Stapsgewijs willen we iets bijdragen aan verbetering van leren bij complexe transitieprocessen, zoals in de Aardgasvrije wijken.
Dinie Goezinne, in samenwerking met Margreeth Broens